بدون ترديد، قرآن كريم اقيانوسى كران ناپيداست كه دست يابى به ژرفا و بطون معارفش براى غوّاصان معرفت پژوه به طور كامل ميسّر نيست و به راستى، مصداق سخن امير كلام است كه فرمود: «بحرٌ لا يُدركُ عُمقه.»1 با اين حال، همه ما دعوت شده ايم بر كرانه اين اقيانوس به جستوجو پردازيم و از زلال آن بهره گيريم و آتش جهل و حيرانى را هرچند دمى برنشانيم. از همين روست كه تبيين و تفسير معارف قرآنى، از دوران نخستين مفسّران اصيل قرآن، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام)، تا اين روزگار دامن گسترده و همچنان بر تارك ميراث مكتوب فرهنگ ما مى درخشد. به دليل آنكه يافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گران بهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نيز در تكاپويند تا از اقبال لايزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در اين زمره، فيضى نصيب خويش و حظّى از آنِ معرفت نوشان اين عصر كنند. تدوين دائرة المعارف قرآن كريم، كه «مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم» بدان همّت گماشته، در اين مسير است كه با عزمى سترگ آغاز گشته و با استعانت از نور قدسى قرآن شريف، اميد است در كم ترين زمان به منزل مقصود ره برد.
در زمينه معرفى اين اثر گران سنگ، توجه فرهيختگان قرآن پژوه به نكات ذيل ضرورى مى نمايد:

با سيرى گذرا در پيشينه نگارش دائرة المعارف هاى قرآنى مى فهميم برخى از آثار، نام «دائرة المعارف» را بر جبين دارند، اما هيچ نشانى از مشخصات و مختصات فنى دائرة المعارف در آن ها به چشم نمى خورد. با نگاهى گذرا، اين آثار را مى توان به سه دسته تقسيم كرد:
ـ مجموعه مقالات درباره مفاهيم و موضوعات قرآنى;
ـ قاموس ها و فرهنگ ها و واژه نامه قرآنى;
ـ مجموعه گفتارهاى مربوط به قرآن و مطالعات قرآنى.
در عمده اين آثار، نظام الفبايى به كار بسته شده و عناوين و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفته اند، اما شيوه تنظيم مقاله دائرة المعارفى در آن ها اتخاذ نشده و اين جاى شگفتى نيست; زيرا تدوين دائرة المعارف از يك يا دو سه تن برنمى آيد.
بنابراين، تاكنون هيچ مأخذى به هيچ زبانى در زمينه مفاهيم قرآنى تدوين نشده كه هدف آن، ارائه اطلاعات دائرة المعارفى به سبك و شيوه علمى و يا معيارهاى امروزين تدوين دائرة المعارف باشد. «نظام يافتگى اطلاعات پايه و اصيل در قالب مقالات تنظيم شده با نثر علمى» مهم ترين دغدغه تدوين دائرة المعارف هاى امروزين است و در هيچ يك از آثار موجود نمى توان از آن ها نشان جست.
هدف اصلى دائرة المعارف قرآن كريم در مركز فرهنگ و معارف قرآن، كه با همكارى حدود 80 تن از محققان و پژوهشگران مجرّب انجام مى شود، عبارت است از: ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى به گونه اى كه اهل تحقيق در اين موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نياز كند. در كنار اين هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوين دائرة المعارف حاضر اين است كه مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پايه اسلامى نيز بتوانند از پژوهش هاى اصيل و قومى قرآن بهره گيرند. از اين رو، كوشيده است تا طلّاب و دانشجويان و عموم دانش پژوهان آشنا با مبانى قرآنى نيز به فراخور توان، در عرصه مطالعات عمومى يا تخصصى خود بتوانند از مقالات اين دائرة المعارف استفاده كنند.
روشن است كه اين غرض عمومى در جنب آن هدف اصلى تأمين مى شود و اين دو تزاحمى با هم نخواهند داشت. لازم به ذكر است كه بانيان اين حركت سترگ برآنند تا دائرة المعارف حاضر را به زبان هاى علمى روز ترجمه كنند و نيز دائرة المعارفى قرآنى در سطح كودكان و نوجوانان فراهم آورند.

1. همه مقالات اين دائرة المعارف داراى رويكرد قرآنى هستند و چنانچه مباحثى در قلمروهاى ديگر مطرح شده اند، صرفاً از باب ضرورت و ارتباط با آن رويكرد قرآنى است.
2. براى حفظ اصل بى طرفى و بعد علمى، همه آراء و ديدگاه هاى مهم و مبنايى در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزايش و كاهش آورده شده اند، سپس نقدهاى علمى وارد بر هر ديدگاه ذكر و آراء موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل گرديده اند.
3. شيوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه اى است كه به آراء و عقايد خاص مذاهب و مكاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد ديدگاه هاى غيرشيعى يا غير مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذيرد تا از هر نوع دامن زدن به اختلاف هاى مذهبى پرهيز گردد. همچنين در نقد و تحليل ديدگاه هاى دانشمندان مسلمان و غيرمسلمان كوشش شده است صرفاً از جنبه علمى و تحقيقى به آراء آنان نگريسته شود و از داورى هاى شخصى خارج از حيطه تخصصى هر مقاله پرهيز شود.
4. مباحث فقهى صرفاً با رويكرد علمى و پژوهشى تنظيم مى شوند
و لزوماً جنبه كاربردى و فتوايى
ندارند.
5. در مباحث تاريخى، گاه گزارش هايى آمده اند كه مورد تأييد نيستند، اما جنبه علمى بحث، نقل آن ها را اقتضا كرده است.
6. منابع مقالات منحصر به كتاب هاى چاپ شده نيستند و هنگام لزوم، از كتاب هاى خطى و پايان نامه هاى حوزوى و دانشگاهى نيز بهره گرفته شده است.

پژوهشگران بخش مدخل گزينى تخمين مى زنند كه در دائرة المعارف حاضر، افزون به چهارهزار مدخل چهره خواهد نمود. چينش مدخل ها بر پايه الفباى فارسى است. لازم به يادآورى است مدخل ها دوگونه اند: اصلى و ارجاعى. «مدخل اصلى» آن است كه مقاله در ذيل آن درج مى گردد. «مدخل ارجاعى» آن است كه صرفاً به مدخلى ديگر ارجاع داده مى شود. در تعيين مدخل، به اصول ذيل توجه شده است:
1. آيينه موضوع باشد.
2. مشهور و رايج باشد.
3. در متون معتبر يا فرهنگ قرآنى موجوديت آن پذيرفته شده باشد.
4. جزئى و خاص باشد، مگر در موارد ضرورت.

پرونده علمى، فهرست و تصوير مجموعه اى از منابع و مدارك هر مقاله است، به گونه اى كه مؤلّف مقاله را تا حدّى قابل توجه از مراجعه به منابع بى نياز سازد. پرونده علمى پس از پنج مرحله كار پژوهشى، آماده مى شود:
1. دريافت توجيهى مدخل و دامنه ارتباط آن با مدخل هاى مشابه و موازى;
2. جستوجوى آيات مرتبط با مدخل;
3. جستوجو در منابع و تصويربردارى از آن;
4. چينش درست اسناد به ترتيب اهميت و اولويت;
5. تنظيم پرونده و تحليل آن.

1. در زبان مقالات، مهم ترين اصل پيروى از قواعد پذيرفته شده مكتوب يا عرفى در قلمرو دستور زبان، لغت، معانى و بيان و ساختار نوشته است.
2. در تنظيم ساختارى بدنه مقاله مهم ترين اصل آن است كه چينش و نظم منطقى رعايت شود.
3. مقالات در قلمروهاى موضوعى تنظيم مى شوند; از قبيل: تاريخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و كلام، علوم قرآنى، معارف و مفاهيم قرآنى، اديان و مانند آن. به همين سياق، بخش هاى علمى متشكّل از زبدگان آن گرايش تشكيل مى شود كه مسئول صحّت و اتقان مقالات مى باشند. در برابر هيأت علمى، كه عالى ترين گروه تخصصى است و مسئوليت علمى دائرة المعارف را بر عهده دارد، اعضاى بخش هاى علمى مدافع نظريات آن بخش خواهند بود.
برخى از مدخل هاى اصلى و ارجاعى كه در جلد اول اوايل سال 1382 از سوى انتشارات دفتر تبليغات اسلامى به زيور طبع آراسته شد، عبارتند از: آب، آبادانى، آبرو، آبزيان، آبستنى، آب ميوه، آبيارى، آتش، آتش بس، آثار باستانى، آجرپزى، آخذ اسماء و صفات، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدم ربايى، آرامش، آرايش، آرزو، آزادى، آزمايش، آسانى، آسايش، آسمان، آسيه، آشاميدنى ها، آشتى، آفاق، آفتاب، آفريدگار، آفرينش، آگاهى، آل ابراهيم، آمادگى نظامى، آمرزش، آموزش، آميزش، آوارگى، آهن، آيات آفاقى، آيات الاحكام، آيات خدا، آيات نامدار، آيه آمن الرسول، آيه ولايت، ابتر، ابتكار، ابرار، ابراهيم، ابليس، ابوذر غفارى و ابوحرمه خزرجى. پوشيده نماند كه بيشتر كارهاى جلدهاى دوم تا پنجم نيز انجام شده است. اميد است به زودى قلب و روح علاقه مندان به قرآن را منوّر سازد.